Nếu thị trường thông thoáng trong giao lưu, Nhà nước phản xạ nhanh trong điều tiết hàng hóa và quản lý thì cơ hội để mua vét hàng hóa bán lại với giá cắt cổ không có cơ sở để tồn tại.
(TBKTSG) - Trong tất cả các bản án, dù kết tội các bị cáo bằng những
chế tài nghiêm khắc, các cơ quan tư pháp đều không quên kiến nghị về
việc hoàn thiện pháp luật, chấn chỉnh quản lý trong lĩnh vực kinh tế.
Tội phạm và tội phạm kinh tế có nhiều nguyên nhân nhưng đừng để thể chế
và luật pháp đẻ ra tội phạm.
Bên cạnh Hiến pháp, hệ thống pháp luật về kinh tế, pháp luật hình sự
cũng cần có sự điều chỉnh để phù hợp trong lộ trình xây dựng thể chế
kinh tế thị trường.
Hình luật tránh tạo bất an
Thể chế kinh tế là trạng thái, trật tự được thiết lập bởi các quy tắc
mà trong đó các hoạt động kinh tế vận hành. Không phải là tất cả nhưng
luật pháp, bao gồm luật hình sự, đóng vai trò quan trọng trong việc
thiết lập nên trạng thái, trật tự đó. Thể chế kinh tế sẽ ngột ngạt khi
hình luật xuất hiện không đúng lúc, đúng chỗ.
Trong thời đại văn minh, bất cứ thương nhân nào có lẽ cũng quan tâm tới
việc đồng tiền bát gạo của mình sẽ được bảo vệ ra sao và khi đặt bút ký
khế ước thì trường hợp nào bị bỏ tù. Sẽ là một thể chế kinh tế an toàn
và lành mạnh nếu rành mạch được điều đó. Vừa ký vừa run là trạng thái
tâm lý không đáng có trong kinh doanh. Nếu có run thì run vì cái khác.
Luật hình sự có độ “phủ sóng” tới tất cả các lĩnh vực trong đó có lĩnh
vực liên quan tới kinh tế như sở hữu, kinh doanh, phân phối, sử dụng
nguồn tài nguyên... và cả hoạt động của nhân viên công quyền trong lĩnh
vực này. Chính vì vậy, hình luật có tác động rất rộng đến thể chế kinh
tế.
Sau khi Nga bắt tỉ phú Khodorkovsky và một bản án gây tranh cãi được
tuyên thì nhiều người nghi ngại môi trường kinh doanh đầy bất an của nền
kinh tế chuyển đổi này. Khi một doanh nhân đi tù, thị trường tài chính
có thể rúng động, sản xuất đình đốn, hàng ngàn người có nguy cơ mất việc
làm... Thị trường sẽ khôi phục rất nhanh nếu cá nhân có hành vi vi phạm
pháp luật. Sẽ là ngược lại nếu nó phản ánh sự bất định của thể chế.
Hình luật canh giữ cho thể chế
|
Số doanh nhân đi tù tăng lên có thể là thành tích của công tác đấu
tranh phòng chống tội phạm nhưng chưa chắc là thước đo chất lượng của
thể chế.
|
Buôn lậu, trốn thuế, làm hàng giả, lừa đảo, cạnh tranh không lành
mạnh... cũng như nhiều tội phạm khác trong lĩnh vực kinh tế tồn tại
trong hình luật của rất nhiều quốc gia. Nhưng quy định về nó thế nào và
trừng phạt nó ra sao thì không phải quốc gia nào cũng giống nhau. Có thể
giải thích việc này từ góc độ quan niệm và sự vận hành thực tế của thể
chế kinh tế từng quốc gia.
Từ khi đổi mới đến nay chúng ta đã có hai Bộ luật Hình sự. Sự thay thế
bộ luật này bằng bộ luật kia phản ánh nhiều khía cạnh, trong đó có việc
thay đổi các quy định về tội phạm và hình phạt để phù hợp với thể chế
kinh tế mới. Hàng loạt những tội phạm hiện diện trong Bộ luật Hình sự
1986 phản ánh thể chế kinh tế cũ, mà nói ra những người trẻ tuổi có thể
không tin, đã biến mất khỏi Bộ luật Hình sự 1999. Ví dụ như tội lạm sát
gia súc, nôm na là giết trâu giết bò nhiều ảnh hưởng đến sức kéo trong
nông nghiệp. Không đánh giá đúng sai nhưng rõ ràng tội phạm đó không có
cơ sở tồn tại trong thể chế kinh tế thị trường với quy luật cung cầu.
Hình luật tác động đến thể chế kinh tế chẳng qua là một biểu hiện can
thiệp của nhà nước vào thị trường, nói rộng hơn là nhà nước nằm ở đâu
trong thể chế kinh tế thị trường, cái mà lâu nay người ta vẫn tranh
luận. Xét cho cùng đây là vấn đề của luật công và luật tư trong thể chế
kinh tế.
Hình luật tĩnh cần theo thể chế động
Hình luật cần ổn định nhưng thể chế luôn bám theo sự năng động khó
lường của thị trường. Tội cố ý làm trái các quy định về quản lý kinh tế
gây hậu quả nghiêm trọng là tội phạm thú vị trong luật hình sự Việt Nam
bởi người ta phải dựa vào các quy định về quản lý kinh tế trong các lĩnh
vực khác nhau để định tội. Các quy định về quản lý kinh tế thì vô cùng
đa dạng, phức tạp và thay đổi liên tục nhiều khi không theo kịp thực tế
đời sống. Văn bản chồng văn bản, văn bản không rõ ràng, thậm chí có
khoảng trống khiến cho người áp dụng pháp luật lúng túng và tranh cãi về
sự mập mờ của tội danh nào đó là điều dễ hiểu.
Từ đó, đặt ra cho hình luật yêu cầu cần quy định cụ thể các loại tội
danh trong các lĩnh vực quan trọng của thị trường như thuế, ngân hàng,
bảo hiểm, đất đai, chứng khoán, cạnh tranh. Bởi đối với các lĩnh vực
này, hành vi phạm tội không chỉ xâm phạm lợi ích tư mà còn lợi ích công.
Còn các lĩnh vực khác liên quan đến lợi ích tư như sở hữu, uy tín kinh
doanh... mà quyền lực không cần can thiệp hoặc can thiệp ở mức độ quản
lý, chấn chỉnh thì trả lại cho các chủ thể của thị trường tự định đoạt.
Thể chế cần thông thoáng và sự thỏa thuận luật chơi được ưa thích hơn
là sự can thiệp của công quyền, nhưng hình luật mang tính quyền lực nhà
nước với sự trừng trị là thuộc tính. Chính vì vậy cần ưu tiên bảo vệ các
chủ thể phi nhà nước khi chúng bị xâm hại bằng sự thỏa thuận và đền bù
hơn là hình phạt. Hình luật chỉ ra tay bảo vệ khi có hành vi xâm phạm
lợi ích và trật tự công hoặc dành cho người trong bộ máy công quyền gây
ra.
Hãy lấy roi vọt của thị trường thay cho hình phạt, lấy trừng phạt bằng
kinh tế (phạt tiền) thay cho tước bỏ tự do. Đó là xu hướng của hình
luật. Mở rộng hình phạt tiền và hạn chế phạt tù là phương án được nhiều
người đề cập.
Tội đầu cơ đang tồn tại trong Bộ luật Hình sự nhưng thực tế xử lý tội
này không nhiều. Bởi lẽ, nếu thị trường thông thoáng trong giao lưu, Nhà
nước phản xạ nhanh trong điều tiết hàng hóa và quản lý thì cơ hội để
mua vét hàng hóa bán lại với giá cắt cổ không có cơ sở để tồn tại. Tội
cho vay nặng lãi và tín dụng đen sẽ không có lý do xuất hiện khi hệ
thống ngân hàng dồi dào thanh khoản, lãi suất hấp dẫn và có thủ tục dễ
dàng cho người ta tiếp cận vốn...
Từ đó cho thấy hình phạt không phải là cái duy nhất để hạn chế một tội
phạm nào đó. Cái quan trọng vẫn là tiêu diệt những nền tảng tồn tại của
tội phạm kinh tế. Đó chính là sự minh bạch, ổn định, “việc hình việc hộ
phân minh” của thể chế kinh tế và vai trò điều tiết kinh tế vĩ mô của
Nhà nước.
(*) Viện Nhà nước và Pháp luật - Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam
No comments:
Post a Comment