SOCRATE TỰ BIỆN
Tác giả: Platon.
Người dịch: Phạm Trọng Luật.
____________________
Năm 399 trước Tây lịch, Socrate bị ba công dân Athènes là Mélètos,
Anytos và Lycon truy tố về tội «làm thanh niên hư hỏng» và «thay thế các vị
thần của thành quốc bằng ngoại thần». Theo luật pháp của Athènes, kẻ bị buộc
tội có thể tự biện hộ hay đọc bài cãi do người khác viết giúp. Ông chọn giải
pháp đầu, và sau một phiên xử mang danh nghĩa công lý song thực chất là chính
trị, đã bị kết án phải uống thuốc độc. Nhưng cũng từ đó, Socrate hoá thân thành
mẫu mực bất tử, bài tự biện của ông do Platon ghi lại trở thành tác phẩm văn
học và triết học gối đầu giường, «trường hợp Socrate» không ngừng chất vấn
lương tâm con người, đồng thời đặt ra một câu hỏi lớn về công lý cho mọi chế độ
chính trị.
Để chuyển ngữ tác phẩm lý thú này, chúng tôi chủ yếu dựa trên bản dịch
tiếng Pháp của Victor Cousin (Apologie de Socrate, 1822), và bản dịch
tiếng Anh của Benjamin Jowett (The Apology of Socrates, 1892), cả hai
đều có thể tìm thấy dễ dàng trên Internet. Tuy nhiên, ở một số đoạn, chúng tôi
đã sử dụng song song các bản dịch Pháp ngữ
mới của Emile Chambry hoặc Luc Brisson, khi thấy cần phải diễn tả giản dị,
trong sáng hoặc gần gũi hơn với tiếng Việt.
Thì giờ không cho phép, tháng này xin chỉ giới thiệu với quý độc giả
phần I của tác phẩm; phần 2 và 3 sẽ đi tháng sau.
Phạm Trọng Luật.
____________________
PHẦN MỘT
Socrate tường thuật nguồn gốc của sự vu khống mà ông là nạn nhân, chất
vấn Mélètos, và đặt vấn đề công lý.
Thưa quý công dân Athènes [01],
không biết những kẻ truy tố tôi đã gây ấn tượng gì trên quý vị; riêng đối với
tôi, bài buộc tội của họ [02]
quả đã có sức thuyết phục mạnh đến độ hầu như đôi lúc nó làm tôi quên bẵng mình
là ai. Rằng hay thì thực là hay; tuy nhiên, họ chẳng phát biểu tới một lời
trung thực. Song trong bao dối trá đã tuôn ra ở đây, điều làm tôi sửng sốt hơn
cả là khi họ dặn quý đồng hương phải cảnh giác trước tài hùng biện của Socrate.
Nói thế mà không sợ bị phủ nhận ngay tức khắc thì thật là liều lĩnh đến mức trơ
tráo, bởi vì chỉ cần mở miệng ra tôi đã vô tình chứng minh trước cử tọa rằng
Socrate này chẳng có chút nghề miệng luỡi mọn nào. Trừ phi đối với họ sự hùng
biện có nghĩa là sức mạnh của sự thật. Nếu đúng như thế, tôi thú nhận có thể là
nhà hùng biện, nhưng không phải theo kiểu của họ. Bởi vì, xin nhắc lại một lần
nữa, họ chưa hề nói lên lời nào đúng với sự thực, trong khi từ miệng tôi, quý
vị sẽ nghe tất cả sự thực, cho dù nó không được chải chuốt bằng loại ngôn từ
bóng bẩy như trong diễn từ đầy tiểu xảo của bên nguyên, mà ngược lại, bằng bất
cứ câu chữ nào thoạt hiện đến trong đầu; bởi vì thực tình, tôi tin chắc rằng
mình sẽ không nói điều gì không chân thực. Vậy, đừng ai chờ đợi chi khác ở
Socrate.
Ở vào
tuổi đời này, thật khó coi nếu tôi xuất hiện trước mắt quý vị như một thiếu
niên đang tập diễn thuyết trước công chúng, phải không quý đồng hương Athènes?
Cho nên ân huệ duy nhất mà tôi xin quý vị là, nếu phải nghe tôi tự bênh vực
bằng cùng thứ ngôn ngữ mà tôi vẫn quen dùng ở quảng trường Agora [03], gần các bàn đổi tiền (nơi một số đông quý vị
ở đây đã từng nghe tôi phát biểu) hay ở bất cứ chỗ nào khác, xin chớ ngạc nhiên
và ồn ào ngắt lời tôi [04];
bởi vì hôm nay là lần đầu tiên trong đời, tuổi đã ngoài bảy mươi, Socrate này
mới phải ra hầu tòa, nên thật tình hoàn toàn xa lạ với thứ ngôn ngữ được sử
dụng nơi pháp đình. Thế thì, y hệt như nếu tôi là người sống ngoài thành quốc,
quý vị sẽ dung thứ cho phép tôi phát biểu bằng lời nói và cung cách của nơi tôi
ở, tôi cũng xin quý vị, và tôi tin rằng đấy là yêu cầu chính đáng, hãy để cho
tôi làm chủ phần hình thức của phần tự biện này, cho dù nó sẽ có kết quả tốt
xấu ra sao, mà chỉ tập trung tất cả chú ý suy xét xem những điều tôi nói ra là
đúng hoặc sai. Đấy chính là nhiệm vụ của người xét xử; nhiệm vụ của diễn giả là
khai báo sự thật.
Thưa quý
công dân Athènes, bây giờ, trước hết cho tôi phản bác những kẻ buộc tội và các
tội trạng mà họ đã cáo buộc tôi trước kia; sau đó, tôi sẽ trả lời những kẻ buộc
tội và các tội trạng mới mà họ gán cho tôi gần đây.
Bởi vì,
thưa quý vị, không thiếu gì người đã truy tố tôi trước quý vị từ bao năm nay,
và tuy rằng họ chẳng đưa ra được điều gì trung thực, tôi vẫn sợ họ nhiều hơn là
Anytos với đồng đảng [05],
mặc dù những nhân vật sau cũng rất đáng ngại. Vâng, thưa quý đồng hương, những
kẻ buộc tội tôi đầu tiên mới đáng sợ hơn nhiều, bởi vì, chiếm lĩnh tinh thần
của phần đông quý vị từ tuổi thơ, họ đã không ngừng lặp đi lặp lại những điều
dối trá khiến quý vị tin rằng có một nhà thông thái nào đó mang tên Socrate
thường vẫn suy tưởng về các hiện tượng trên trời, bươi kiếm trong lòng đất, và
biến chuyện xấu xa thành điều đáng làm [06].
Những ai phổ biến loại tai tiếng ấy mới thật sự là kẻ kết án tôi; bởi vì, tin
theo lời họ, người nghe tự thuyết phục mình rằng bất cứ cá nhân nào, một khi đã
đeo đuổi loại tìm tòi đó, đều không tin là có thần thánh. Những kẻ buộc tội này
thật đông đảo, và họ đã hành động từ lâu; hơn nữa, họ đã áp đặt ý kiến này trên
quý vị ở vào cái tuổi dễ tin của thời thơ ấu hoặc niên thiếu, càng dễ tin hơn
nữa khi họ xử vắng mặt một kẻ không ai bênh vực. Và điều kỳ quái hơn hết là
ngay bản thân tôi cũng không thể biết mặt, không nêu được tên những ai đã kết
tội mình, ngoại trừ một tay viết hài kịch [07].
Nhưng tất cả những kẻ đã mang các điều dối trá trên ra thuyết phục quý vị vì
ganh ghét hay để phỉ báng tôi, rồi những kẻ cả tin sau đó lại đi thuyết phục
người khác, chính hạng người này mới làm tôi bối rối hơn cả. Đã không thể nào
đưa một ai ra toà, tôi còn không thể nào phản bác họ; để tự vệ, tôi bị đặt vào
thế phải đương đầu với những bóng ma, và tranh luận mà không nghe tiếng trả
lời. Như thế, xin quý vị ghi nhận trong tâm trí cho, rằng Socrate này có đến
hai loại người buộc tội như vừa trình bày: kẻ đã ám tố tôi từ thời xa xưa, và
kẻ chỉ mới ra mặt tố tụng gần đây; mặt khác, cũng xin quý vị hiểu giùm cho là
tôi phải bắt đầu bằng sự phản bác hạng người thứ nhất, bởi vì chính họ là kẻ mà
quý vị đã nghe trước tiên trong một thời gian dài, và chính họ mới để lại nhiều
ấn tượng trên quý vị hơn hạng người sau.
Đã đến
lúc, thưa quý đồng hương Athènes, tôi phải tự bênh vực và cố gắng rứt ra khỏi
tâm trí quý vị những điều vu khống đã ăn sâu từ lâu, với thời gian được phát
biểu thật là ít ỏi [08] Tất nhiên, tôi hy vọng đạt được
mục đích, nếu nó có ích cho cả quý vị lẫn bản thân Socrate này. Tôi hy vọng
thành công, tuy biết rằng tự bênh vực trong những điều kiện như thế là cực kỳ
khó khăn, và hoàn toàn không tự dối mình về mức khó khăn đó. Thôi, hãy để mọi
việc diễn tiến theo ý muốn của thần thánh. Bổn phận công dân của tôi là tuân
thủ luật pháp và tự bênh vực mình.
Hãy trở
lại từ gốc và xem tội trạng nào đã làm điểm tựa cho những kẻ phỉ báng tôi và đã
khiến Mélitos có đủ tự tin để truy tố tôi trước toà. Xem nào, những kẻ phỉ báng
Socrate đã nói gì? Thử làm như thể lời buộc tội của họ đã được viết ra trong
bản cáo trạng, và nay sau thủ tục tuyên thệ, đang được tuyên đọc trước tòa: «Socrate
là người nguy hiểm, vì tật tò mò sai trái, y muốn thấu triệt cả chuyện trên
trời và trong lòng đất, biến chuyện xấu xa thành điều đáng làm, còn dạy
dỗ kẻ khác loại tà thuật ấy». Đấy là cáo trạng.
Đấy chính
là những gì quý vị đã thấy tận mắt trong hài kịch của Aristophane. Một ông
Socrate nào đó được kéo vất va vất vưởng ngang sân khấu, tuyên bố rằng mình có
tài đi lại trên không và hàng trăm điều ngông cuồng khác về nhiều chuyện mà bản
thân tôi tuyệt đối không hiểu nổi. Tôi nói thế không phải để dè bỉu loại kiến
thức trên - xin đính chính nếu có ai trong cử tọa thành thạo về các bộ môn ấy;
hy vọng rằng Mélitos sẽ không lại kiếm chuyện với tôi thêm lần nữa vì lời đính
chính này. Sự thật là tôi không hề đeo đuổi loại học thuật đó; phần lớn quý vị
ở đây có thể làm chứng cho tôi. Vì vậy, tôi yêu cầu vị nào đã từng đàm luận với
tôi, và đấy là trường hợp của một số rất đông quý vị, hãy hỏi han nhau xem, và
công bố xem có bao giờ quý vị từng nghe Socrate này phát biểu chi, ngắn ngủi
hay dông dài, về các vấn đề ghi trong cáo trạng trên. Quý vị sẽ thấy ngay rằng
tất cả những chuyện mà người ta gán cho tôi đều thuộc về cùng một duộc: chẳng
có gì là thực trong các lời phao đồn ấy.
Và nếu có
ai bảo quý vị rằng tôi còn dạy dỗ kẻ khác lấy thù lao, thì đấy cũng là tin thất
thiệt. Không phải tôi không biết rằng có khả năng dạy dỗ người đời là điều cao
đẹp, như Gorgias của Leontium, như Prodicos ở Céos, như Hippias xứ Elis [09]. Các nhân vật lừng danh này đã đi khắp mọi
thành quốc Hy Lạp, và ở đâu họ cũng thuyết phục nổi thanh niên bản xứ rời bỏ
các vị thầy đồng hương đang dạy dỗ mình miễn phí để theo học họ, chẳng những
chịu trả phí tổn cao, mà còn xem đấy như một đặc ân. Ngay tại thành
quốc ta, tôi nghe nói cũng có một người mới đến từ Paros, một biện sĩ rất giỏi.
Hôm nọ, tôi tình cờ ghé thăm Callias con của Hipponicus, người đã trả học phí
cho giới biện sĩ còn nhiều hơn tất cả những kẻ hiếu học ở đây cộng lại. Tôi hỏi
Callias khi nói về các con của ông ta: «Này Callias, nếu bạn có ngựa giống
hoặc bò mộng thay vì hai con trai, chúng ta đều biết rằng phải giao chúng và
phải trả thù lao tương xứng cho ai có khả năng phát huy bản chất của chúng
thành những sinh vật khỏe và đẹp đến tối đa, và kẻ ấy hẳn phải chuyên nghề chăn
ngựa hay nuôi bò. Nhưng vì các con bạn là người, bạn đã quyết giao chúng cho ai
chưa? Ai có thể dạy dỗ chúng nên người và thành công dân tốt? Tôi tin rằng, từ
khi làm bố, nhất định bạn đã suy nghĩ nhiều về chuyện này. Bạn đã có ai chưa?».
Ông ta đáp: «Tìm được người rồi». Tôi lại hỏi: «Ai thế, dân ở đâu,
đòi thù lao bao nhiêu?». Callias cho tôi biết: « Evenos đấy
Socrate, ông ta đến từ Paros và lấy 5 min» [10].
Tất nhiên, tôi mừng cho Evenos, nếu quả thật ông ta có biệt tài ấy và chịu
truyền dạy với một giá phải chăng như vậy. Bản thân tôi, nếu có chuyên môn của
ông ta, chẳng những tôi sẽ rất hãnh diện mà còn tự đắc. Khổ nỗi, thưa quý đồng
hương Athènes, tôi không có khả năng này.
Đến đây, trong số quý vị hẳn có người sẽ
hỏi: «Nhưng mà này Socrate, công ăn việc làm của ông chi gì vậy? Tại
sao người ta lại phỉ báng ông? Ông cho rằng mình chẳng làm gì khác thường cả;
nhưng chắc chắn ông không thể là nạn nhân của bao nhiêu tai tiếng, bao nhiêu
chuyện nhảm nhí nếu thực sự ông không làm chi hơn hoặc khác thiên hạ. Hãy nói
chúng tôi nghe, để tránh cho cử toạ sự phán xử nhẹ dạ, võ đoán». Nghi vấn
chí lý, tôi hoàn toàn đồng ý; vì vậy, tôi xin cố gắng giải thích vì đâu mà
Socrate này lại thừa hưởng vừa cái danh người hiểu biết [11], vừa bao lời phỉ báng như vậy. Xin quý vị lắng
nghe. Có thể một vài vị trong cử tọa tưởng rằng tôi nói đùa; nhưng xin hãy yên
trí rằng tôi chỉ nói lên sự thực. Danh tiếng của tôi không đến từ chi khác hơn
là một kiến thức vốn có. Kiến thức về cái gì vậy? Có lẽ nó chỉ là một sự hiểu
biết liên hệ đến con người. Thứ kiến thức ấy, có thể là tôi có thật, bởi vì ai
cũng có khả năng đạt đến, và chỉ trong chừng mức đó thôi mà tôi dám tin mình là
người hiểu biết. Ngược lại, các biện sĩ mà tôi vừa kể tên ban nãy lại có một
loại tri thức khác, ở một cấp bực cao hơn là kiến thức chung này. Tôi không thể
nói chi hơn về loại tri thức đó, bởi vì thật tình tôi không biết; ai nói khác
là nói láo và vu khống.
Đến đây, quý công dân Athènes, xin đừng
lao nhao ngắt lời tôi, nếu quý vị thấy rằng Socrate này nói về mình quá đỗi tự
phụ; bởi vì những lời tôi sắp nói ra đây không xuất phát từ tôi mà từ một quyền
uy đáng cho quý vị tin cậy hơn nhiều. Để xác nhận sự hiểu biết của Socrate, tôi
xin dẫn chứng lời phán của thần Apollon ở đền Delphes [12], Ngài sẽ nói cho quý vị biết tôi có phải là
người hiểu biết chăng, và kiến thức ấy là gì. Trong cử toạ chắc ai cũng biết
Chéréphon, bạn từ thời thơ ấu của tôi, đồng thời là một công dân tốt, kẻ đã
cùng đi đày và cùng hồi hương với quý vị [13].
Biết rõ Chéréphon, quý vị còn lạ gì nhiệt tình mà y đặt vào mọi công việc. Ngày
kia, khi ghé viếng đền Delphes, Chéréphon bỗng đánh bạo thỉnh ý Thần xem trên
đời này còn có người hiểu biết hơn Socrate chăng (đến đây, một lần nữa tôi lại
phải xin quý vị chớ xì xào khó chịu khi nghe tôi nói); và vị đồng cô [14] ở đền trả lời rằng không có ai cả. Về lời đáp
này, dù Chéréphon nay không còn nữa, Chérécrate ở đây có thể xác nhận với quý
vị.
Thưa quý công dân Athènes, bây giờ hãy
xét xem vì sao Socrate này lại kể chuyện ấy ra ở đây. Vì nay tôi phải giải
thích với quý vị căn nguyên của những lời vu khống mà tôi là nạn nhân. Khi biết
câu trả lời của Thần, tôi chợt thắc mắc: lời phán này muốn nói chi, mang ẩn
nghĩa gì? Bởi vì tôi thừa biết rằng mình chẳng mảy may có chút kiến thức nào.
Vậy thì Thần muốn nói chi, khi phán rằng tôi là kẻ hiểu biết nhất? Chắc chắn là
Ngài không thể nói dối; dối trá là điều hoàn toàn trái ngược với bản chất của
thần thánh. Hoang mang tột độ như thế khá lâu, sau bao lần do dự, cuối cùng tôi
đành phải lấy quyết định tự tìm hiểu ý Thần. Trộm nghĩ nếu tìm được một người
giàu kiến thức hơn mình, lúc ấy tôi có thể thưa lại với Thần: đây là người
thông thái hơn tôi, thế mà Ngài lại dạy rằng tôi là người hiểu biết nhất! Tôi
bèn đến viếng một công dân vẫn được xem là thuộc thành phần có nhiều kiến thức
sâu rộng nhất thành quốc, hy vọng rằng ở đây hơn bất cứ nơi nào khác, tôi sẽ có
cơ may kiểm chứng lời phán trên. Tôi đã khảo sát cặn kẽ nhân vật này – xin miễn
nêu tên, chỉ cần nói rõ rằng đấy là một trong các nhà lãnh đạo chính trị lớn
nhất của chúng ta -, và từ cuộc đàm luận với ông ta, tôi rút ra kết luận rằng
vị này đã gây được ấn tượng thông thái trước mắt nhiều người, nhất là trước mắt
của chính mình, song sự thực là y chẳng có chút kiến thức nào. Khám phá trên
khiến tôi cố gắng chứng minh cho ông ta thấy rằng y không hề có những hiểu biết
mà y tưởng có. Hậu quả là tôi chỉ chuốc lấy sự thù ghét của ông ta và bạn bè
tham dự cuộc đàm thoại. Khi ra về, tôi không khỏi tự nghĩ mình hiểu biết hơn vị
này. Có thể đúng là cả ông ta lẫn tôi đều không biết chi đáng kể, song
trong khi ông ta tưởng mình biết mặc dù chẳng biết chi, thì tôi tuy không biết
chi cũng không hề tưởng là mình biết. Như thế, ít nhất về điểm này, dường như tôi
biết điều hơn: tôi không tưởng là biết điều tôi không biết. Sau đó, tôi lại
viếng một nhân vật khác, còn được xem là thông thái hơn cả vị trước; tôi đi đến
cùng một kết luận, và ở đấy tôi cũng lại tự chuốc lấy oán hận của ông ta và rất
nhiều bạn hữu chung quanh.
Tuy vậy, tôi vẫn không nản chí chút nào.
Tôi hoàn toàn cảm nhận được sự thù ghét mà mình đã tích lũy, song dù buồn rầu,
ngay cả đôi khi kinh hoảng nữa, tôi tin rằng mình phải đặt sự tìm hiểu ý nghĩa
của lời Thần phán lên trên tất cả. Tôi lại ghé hết nhà này đến nhà khác, cố tìm
gặp bằng được những người được tiếng thông thái hay tỏ vẻ có vốn liếng kiến
thức. Và Chó [15] ơi, tôi xin thề, bởi vì tôi
phải khai thực với quý vị, đây là kết luận tôi đã rút ra từ cuộc thăm dò: trừ
vài ngoại lệ hiếm hoi, kẻ được tiếng là thông thái nhất rốt cuộc lại thiếu hiểu
biết hơn ai hết, trong khi kẻ bị xem là thấp kém hơn dường như lại gần gũi với
lương thức hơn.
Dầu sao, cũng xin thuật lại với quý vị
trong chi tiết cuộc truy tìm đáng gọi là công trình Hercule của Socrate này để
tự thuyết phục rằng lời phán của Thần là không thể sai. Sau giới chính khách,
tôi tìm đến giới cầm bút, từ kẻ viết kịch, làm thơ đến các loại tác gia khác,
hoàn toàn không nghi ngờ rằng ở đây sự dốt nát của tôi sẽ hiển hiện lộ liễu
trước kiến thức ưu đẳng của họ. Cầm trong tay tác phẩm nào có vẻ đã được tạo
tác công phu nhất của họ, tôi hỏi họ thực sự muốn nói gì, hy vọng qua đó được
chỉ giáo thêm. Thưa quý đồng hương, thật là xấu hổ phải nói lên sự thực, tuy
rằng dù sao cũng phải khai thật với quý vị mà thôi. Tất cả hoặc hầu hết những
người có mặt trong các cuộc trò chuyện đều có thể bàn về văn thơ của các vị ấy
hay hơn cả chính tác giả. Tôi mau chóng nhận ra rằng giới văn thi sĩ đã sáng
tạo được không phải nhờ kiến thức, mà nhờ một thứ năng khiếu tự nhiên hay cảm
hứng thiên phú giống như ở các nhà tiên tri hay thầy bói; các vị này có thể
tiết lộ bao điều thật đáng phục tuy chẳng có hiểu biết chi về chúng. Nhà văn,
nhà thơ dường như cũng ở trong một trạng thái tương tự; đồng thời tôi cũng nhận
thấy rằng họ còn tưởng mình thông thái hơn thiên hạ trên mọi vấn đề khác nhờ
thứ năng khiếu đặc biệt ấy, thật ra thì họ chẳng hiểu biết gì hơn ai. Tôi bèn
giã từ giới này, tin chắc rằng dù sao mình cũng còn hơn họ, vì cùng một lý lẽ
như đối với các chính khách.
Sau cùng, tôi tìm đến giới công nghệ [16]. Tự thấy mình chẳng biết chi hết về loại nghệ
thuật này, tôi tin chắc sẽ gặp ở đây rất nhiều nghệ nhân biết làm đủ thứ sản
phẩm đẹp đẽ. Và về điểm này thì tôi không nhầm chút nào: họ biết rất nhiều
chuyện mà tôi không biết, và dưới khía cạnh này thì đúng là họ thông thái hơn
Socrate tôi rất nhiều. Tuy nhiên, thưa quý vị, ngay cả kẻ có hoa tay nhất ở đây
cũng mắc phải cùng một sai lầm như giới văn thi sĩ; vì xuất sắc hơn kẻ khác về
kỹ thuật nghề nghiệp, anh nào cũng yên trí rằng mình phải có nhiều kiến thức
hơn thiên hạ về bao chuyện quan trọng khác, đến nỗi sự tự phụ điên khùng đó che
lấp cả tài năng kỹ xảo của họ. Rốt cuộc, liên tưởng đến lời phán của Thần, rồi
tự vấn nên giữ mình như bây giờ, nghĩa là không có cả những điều họ biết lẫn
những điều họ không biết, hay nên vừa có phần hiểu biết vừa có phần u muội của
họ, tôi đã tự trả lời cho mình và với Thần rằng Socrate này muốn giữ mình như
hiện thời hơn.
Thưa quý công dân Athènes, chính những
tìm tòi này đã khơi dậy bao oán ghét cay độc và đáng sợ đối với tôi, và cũng
chính từ căm thù mà những điều vu khống tôi đã xuất phát. Đồng thời, cũng chính
nhờ những tìm tòi này mà tôi lại được tiếng là hiểu biết, bởi vì tất cả những
ai đã từng nghe tôi đều tưởng rằng Socrate này biết hết mọi chuyện về những gì
tôi đã chứng minh là người khác không biết. Nhưng thưa quý vị, sự thật là chỉ
có Thần Apollon mới thông thái, và Ngài chỉ muốn dạy qua lời phán rằng kiến
thức của con người chưa đi đến đâu cả, thậm chí không là gì cả; và hiển nhiên
là ở đây đâu phải Ngài nói chi về cá nhân tôi, mà chỉ dùng tên tôi như một thí
dụ, như thể đang nói với tất cả mọi người: hỡi con người, kẻ thông thái nhất
trong số các anh sẽ là ai tự biết rằng kiến thức của mình không là gì cả, như
Socrate. Tuy vững tin như thế, song để chắc chắn hơn nữa, đồng thời vâng lời
Thần, tôi luôn tiếp tục cuộc tìm kiếm, hết khảo sát công dân thành quốc này đến
kẻ ngoại thành kia, bất kỳ ai được tiếng hay có vẻ thông thái, hy vọng một ngày
kia sẽ tìm thấy ở họ sự hiểu biết đích thực. Và khi không tìm ra, tôi làm kẻ
phát ngôn của Thần, chứng minh cho từng người thấy rằng họ không thông thái như
họ tưởng. Việc ấy đã chiếm hết thời giờ, khiến tôi không còn rảnh rỗi để lo
việc thành quốc hay gia đình; thế nên tôi cam sống trong cảnh cực kỳ túng quẫn,
với mục đích duy nhất là tận tụy phục vụ lời Thần.
Mặt khác, nhiều thanh niên nhàn rỗi vì
là con nhà giàu có đã tự nguyện theo tôi, vì thích nghe Socrate này thử thách
kẻ tưởng mình thông thái. Sau đó chính họ lại tự ý bắt chước tôi, đi tìm những
người khác nữa để khảo hạch; và tôi không nghi ngờ chút nào là họ thường được
mùa lớn, bởi vì không thiếu gì người trên đời này tưởng rằng mình hiểu biết tất
cả, mặc dù thật ra chẳng hiểu gì bao nhiêu, thậm chí không biết chi hết. Rồi
tất cả những kẻ bị lật mặt nạ là dốt nát đó, thay vì công kích lớp trẻ, quay
lại đổ trách nhiệm lên đầu tôi. Họ rêu rao tướng lên rằng có tên Socrate khốn
kiếp nào đó đang làm thanh niên hư hỏng. Song nếu ai hỏi tên Socrate ấy đã làm
gì, dạy gì cho lớp trẻ đến nỗi chúng bị hư hỏng thì họ không biết. Để che giấu
sự bối rối, họ đưa ra loại phàn nàn nghe đã nhàm tai về bất cứ ai xem là triết
gia, nào là «suy tưởng về các hiện tượng trên trời, bươi kiếm trong lòng
đất», nào là «không tin vào thần thánh», nào là «biến chuyện xấu
xa thành điều đáng làm», bởi vì họ không dám thú nhận sự thật là đã bị bắt
quả tang chỉ giả bộ thông thái chứ thực sự không có hiểu biết chi hết. Song nhờ
vừa đông đảo lại mưu mẹo và hung hãn, họ đã liên tục phỉ báng tôi; như thế, từ
lâu họ đã nhét đầy tai quý vị bao lời thị phi nham hiểm theo một chương trình
có phối hợp và đầy tính thuyết phục. Để rồi ngày hôm nay, Mélètos, Anytos và
Lycon đứng ra tố tụng: đằng sau Mélètos là đám văn thi sĩ, sau Anytos là các
nhóm chính khách và công nghệ, sau Lycon là giới biện sĩ. Bởi vậy, như tôi đã
nói với quý vị ngay từ đầu, đúng là phép lạ nếu tôi có thể đánh đổ, trong một
thời gian ngắn như ở đây, sự vu khống đã bám rễ lâu đời vào tâm trí của quý vị.
Thưa quý công dân Athènes, đấy là sự
thật, tất cả sự thật. Tôi đã không giấu giếm, ngụy trang gì cả, mặc dù biết
thừa rằng những điều tôi nói ra chỉ tổ làm họ oán ghét tôi thêm; song chính sự
thù ghét này là chứng cớ rằng tôi đã nói thật, và không nhầm lẫn chút nào về
nguồn gốc của những lời phỉ báng. Quý vị có thể tự thuyết phục dễ dàng như thế,
nếu chịu khó điều tra sâu hơn, bây giờ hoặc sau này.
Về những kẻ buộc tội Socrate tôi đầu
tiên, thiết tưởng tự biện hộ như thế đã khá đầy đủ; giờ đến lúc tôi phải cố trả
lời nhóm người buộc tội tôi gần đây cùng với Mélétos, người hiền lành và công
dân tốt của thành quốc như ông ta tự nhận. Hãy đọc lời khai của họ y như ta đã
làm với nhóm trước; đại khái nó nói như sau: «Socrate có tội đã làm hư hỏng
thanh niên, có tội chẳng những không tôn thờ mà còn thay thế các vị thần của
thành quốc bằng ngoại thần». Đấy là bản cáo trạng; chúng ta thử lần lượt
xem xét từng điểm một.
Theo Mélètos, tôi có tội đã làm hư hỏng
thanh niên. Riêng tôi, thưa quý đồng hương Athènes, tôi nói chính Mélètos mới
là kẻ có tội, tội lấy chuyện nghiêm trọng làm trò đùa, và hàm hồ lôi người khác
ra trước công lý để giả bộ như hết sức quan tâm đến những chuyện mà thật ra y
chẳng bao giờ lưu ý. Và tôi sẽ cố gắng chứng minh tức thì với quý vị rằng sự
thật là như thế.
Socrate: Lại đây Mélètos và trả lời
tôi. Có phải ông hết sức quan tâm đến việc làm sao cho thanh niên thành quốc ta
trở nên đức hạnh [17] tột cùng chăng?
Mélètos: Đúng thế.
Socrate: Nếu thật vậy, xin ông nói cho
toà nghe ai là người có thể làm cho thanh niên đức hạnh hơn đi. Hẳn là ông phải
biết thôi, bởi vì đấy là chuyện ông luôn luôn tha thiết mà. Ông cho rằng ông đã
phát hiện ra kẻ làm cho lớp trẻ hư hỏng, đã tố cáo hắn trước tòa, vậy thì bây
giờ ông phải chỉ ra được ai là người có khả năng làm cho thanh niên ta đức hạnh
hơn chứ. Nói nghe đi Mélètos. Thấy chưa, ông không mở miệng trả lời được, đấy
không phải là bằng chứng hiển nhiên rằng ông chưa bao giờ bận tâm đến việc giáo
dục tuổi trẻ hay sao? Nhưng mà thôi,
Mélètos khả kính ạ, tôi hỏi lại: ai là người có thể làm cho thanh niên ta đức
hạnh hơn, nói cho mọi người nghe đi.
Mélètos:
Luật pháp.
Socrate:
Đấy không phải là câu tôi hỏi, Mélètos ạ. Câu tôi hỏi ông là: ai? người nào?
Tất nhiên, điều đầu tiên người ấy phải biết là pháp luật.
Mélètos: Những người mà ông thấy ở đây,
những người đang xử tội ông đấy, Socrate.
Socrate: Ông nói sao, Mélètos? Những
người ngồi xử đây đều có khả năng dạy dỗ lớp trẻ và làm cho chúng đức hạnh hơn
à?
Mélètos: Chắc chắn.
Socrate: Tất cả mọi người hay là trong
số các vị ngồi xử đây, có người làm được, có người không làm được ?
Mélètos: Tất cả.
Socrate: Héra ơi [18], tuyệt vời! Ông đã tìm ra cho thành quốc một
số khổng lồ các nhà giáo giỏi. Nhưng mà thôi, ta tiếp tục. Tất cả các công dân
đang nghe ta đây, họ cũng có khả năng làm cho thanh niên đức hạnh hơn, hay
không?
Mélètos: Họ cũng có khả năng ấy.
Socrate: Thế còn các vị đại biểu thành
quốc?
Mélètos: Cả các đại biểu thành quốc nữa.
Socrate: Thế thì, Mélètos ạ, tất cả
những ai tham dự Đại Hội Công Dân đều có thể làm thanh niên hư hỏng, hay là cả
họ nữa cũng đều có khả năng làm cho tuổi trẻ đức hạnh hơn?
Mélètos: Họ đều có khả năng ấy hết
cả.
Socrate: Như vậy, theo ông, mọi công dân
Athènes đều hữu ích cho tuổi trẻ cả, trừ tôi. Chỉ có Socrate này là làm thanh
niên hư hỏng, có phải ông nói thế không?
Mélètos: Đích xác như thế.
Socrate: Thật là bất hạnh cho tôi, nếu
quả đấy là sự thật. Nhưng hãy trả lời tiếp đi. Theo ông, nếu không phải là
người mà là là ngựa chẳng hạn, thì sự thể có còn như thế không? Phải chăng tất
cả mọi người đều có khả năng làm cho chúng khoẻ đẹp hơn, và chỉ một người là có
bí quyết làm chúng hư đốn? Hay là ngược lại? Chỉ có một người hay một số ít
người là có khả năng đào tạo tuấn mã thôi, nói cụ thể là kẻ nuôi ngựa? Còn bao
người khác, khi cưỡi ngựa hay dùng chúng vào bất kỳ việc gì, đều chỉ làm chúng
hư đốn đi? Phải chăng không chỉ đối với ngựa mà ngay cả đối với các gia súc
khác cũng đều như vậy? Nhất định là phải như thế thôi, Anytos và Mélètos ạ, dù
các ông có đồng ý hay không. Và thật ra, quả là hạnh phúc biết bao cho thanh
niên, nếu thật sự chỉ có một người có thể làm chúng hư hỏng trong khi tất cả
mọi người khác đều có khả năng làm chúng đức hạnh hơn. Nhưng mà thôi, Mélètos;
ông đã chứng minh khá đầy đủ rồi. Những phát biểu của ông vừa nói rõ ràng rằng
ông chẳng tha thiết gì với thanh niên, mà cũng chưa bao giờ bận tâm về chuyện
giáo dục mà ông đã mượn danh nghĩa để truy tố tôi.
Socrate: Hơn nữa, nhân danh Zeus, xin
ông trả lời tôi câu hỏi này, Mélètos: sống với người tốt hay sống với kẻ xấu,
đàng nào lợi hơn? Câu hỏi chẳng có chi là khó, trả lời tôi đi ông bạn. Có phải
kẻ xấu bao giờ cũng gây hại, trong khi người tốt luôn luôn làm lợi cho người
chung quanh chăng?
Mélètos: Đúng thế.
Socrate: Như vậy, có ai thích nhận thiệt
hại hơn là lợi ích từ những người mà mình giao thiệp hay không? Trả lời đi
Mélètos, như luật pháp bắt buộc ông. Có ai thích nhận chuyện dữ hơn là điều
lành chăng?
Mélètos: Không. Chằng có ai cả.
Socrate: Xem nào, thế khi ông kết tội
tôi làm thanh niên hư hỏng, hung dữ, ông nói là tôi đã làm cố ý hay vô tình?
Mélètos: Cố ý. Tôi tin chắc như thế.
Socrate: Thế là thế nào, Mélètos? Ở tuổi
ông, sự khôn ngoan đã vượt xa Socrate già đời này, đến độ ông còn biết rằng kẻ
hung ác bao giờ cũng gây hại và người hiền lành luôn luôn làm lợi cho người
chung quanh, trong khi tôi lại ngu muội đến mức không hiểu rằng khi mình làm
cho kẻ khác xấu ác thì chắc chắn phải chờ đợi bị hắn hãm hại trở lại, và chẳng
những thế tôi còn cố ý làm hư hỏng lớp trẻ để bị làm hại một cách hoàn toàn ý thức
nữa kia! Điều này, không chỉ một mình tôi mà chẳng ai trên đời này có thể tin
ông nổi, Mélètos ạ. Hoặc tôi không làm thanh niên hư hỏng, hoặc nếu tôi làm thì
đấy chỉ là chuyện ngoài ý muốn và ngoài sự hiểu biết của tôi; trong cả hai
trường hợp, ông là kẻ khai man. Luật pháp không trừng phạt loại lỗi lầm không
chủ tâm; nếu tôi vô tình làm thanh niên hư hỏng, đáng lẽ ông phải gọi tôi ra
một nơi để dạy bảo hay cảnh cáo thì mới đúng, bởi vì hiển nhiên là nếu
được khuyên can, tôi sẽ hết làm lỗi mà không biết. Đàng này, thay vì tìm gặp để
dạy bảo, ông lại lôi cổ tôi ra toà, nơi để xét xử kẻ đáng bị trừng phạt hơn là
chỉ cần quở trách.
Socrate: Thưa quý đồng hương Athènes,
đấy là chứng cớ đủ hiển nhiên về điều tôi nói ban nãy: Mélètos chưa bao giờ bận
tâm về các vấn đề này. Dù sao, tôi cũng muốn biết thêm. Nói chúng tôi nghe đi,
Mélètos, tôi đã làm thanh niên hư hỏng bằng cách nào. Có phải bằng cách xúi
giục họ không nhìn nhận và thay thế các thần linh của thành quốc bằng tà thần ở
nơi khác, như được ghi lại trong đơn kiện của ông không?
Mélètos: Chính thế.
Socrate: Mélètos, nhân danh ngay chính
các vị thầnđang nói đây, hãy giải thích rõ ràng hơn một chút cho tôi
và cả toà nghe, bởi vì tôi chưa hiểu ông buộc tôi tội gì. Tội đã dạy rằng thần
thánh có thật (trong trường hợp này, tôi không vô thần, và không thể mắc tội vô
thần), song không phải là các thần linh mà thành quốc này thờ. Hay tội chang
những đã tin không có thần thánh, mà còn dạy kẻ khác đừng công nhận bất kỳ thần
linh nào?
Mélètos: Tôi buộc tội ông không
công nhận bất cứ vị thần nào.
Socrate: Tuyệt vời! Tại sao ông nói
thế, Mélètos! Bộ tôi không tin như mọi người rằng mặt trời, mặt trăng đều là
thiên thần cả à?
Mélètos: Zeus ơi, tôi thề. Không, thưa
quý vị thẩm phán, hắn hoàn toàn không tin; bởi vì hắn nói mặt trời là đá, còn
mặt trăng là đất.
Socrate: Ông tưởng tượng đang buộc tội
Anaxagore hay sao Mélètos? Ông khinh thường các vị thẩm phán quá, nếu ông tưởng
họ dốt đến mức không biết rằng trong các cuộn giấy của Anaxagore đầy những khẳng định tương tự. Hơn nữa, ông còn tưởng
tượng rằng lớp trẻ nô nức kéo nhau đến học ở Socrate thứ lý thuyết mà chỉ cần
trả chưa tới 1 đrắc chúng đã có thể nghe đọc ngay cận sân khấu quảng trường bất
cứ lúc nào [19], lại còn có cơ hội chế giễu
Socrate này nữa chứ, nếu tôi dám nhận vơ loại ý kiến phi lý đến kỳ cục đó là
của mình. Nhưng mà, Zeus ơi, ông cho rằng tôi không công nhận bất cứ vị thần nào
thực à?
Mélètos: Đúng. Nhân danh Zeus, tôi thề là
ông không công nhận thần thánh nào cả.
Socrate: Những điều ông vừa nói quả khó
tin, Mélètos; tôi có cảm tưởng rằng chính ông cũng không tin nổi. Thưa quý đồng
hương Athènes, đối với tôi, Mélètos là kẻ liều lĩnh và xấc láo: do sự bồng bột
và thiếu tự chế của tuổi trẻ, y đã đặt chuyện buộc tội để lăng nhục tôi. Chắc y
đến đây nhằm thử thách tôi bằng một câu đố, tự nhủ trong đầu: để coi thử xem
Socrate, kẻ được tiếng là hiểu biết có nhìn ra rằng tôi đang bỡn cợt, đang nói
năng ngược ngạo, hay là tôi có thể lừa được cả hắn lẫn những người nghe khác.
Bởi vì thực sự là y đã tự mâu thuẫn hoàn toàn trong lời buộc tội, như thể là y đã
nói: Socrate mắc tội không tin là có thần thánh, đồng thời Socrate mắc tội tin
rằng có thần thánh. Như thế mà không phải là bỡn cợt sao?
Xin quý vị hãy theo dõi, và cùng tôi xét
xem vì sao tôi nghĩ rằng y mâu thuẫn. Trả lời đi, Mélètos; riêng quý tòa, như tôi
đã yêu cầu ngay từ đầu, xin quý vị chịu khó nghe Socrate này phát biểu theo lối
nói thường ngày của tôi. Nói chúng tôi nghe đi, Mélètos: trên đời này, có ai
tin rằng có những chuyện liên hệ đến con người mà lại không có con người chăng?
Xin quý toà ra lệnh cho y phải trả lời thay vì né tránh ồn ào như thế. Có ai
tin rằng có thuật nuôi ngựa mà không có ngựa chăng? Có tiếng sáo mà không có người
thổi sáo chăng? Bởi vì ông không chịu mở miệng, tôi nói thay ông vậy. Chẳng có
ai cả, Mélètos ạ. Xin trả lời, cho ông và với toàn thể cử tọa như thế. Hãy trả
lời thêm câu hỏi này nữa: có ai tin vào chuyện quỷ thần mà không tin là có quỷ
thần chăng? [20]
Mélitus: Chắc là không.
Socrate: Cám ơn ông đã trả lời, mặc dù
thật là khó nhọc, dưới sự bắt buộc của tòa! Như vậy, ông đồng ý rằng tôi có công
nhận và dạy dỗ chuyện quỷ thần: dù đã xa xưa hay mới đây không thành vấn đề, cái
chính là theo ông tôi đã bàn về mãnh lực quỷ thần, ông đã viết và thề độc như
thế trong cáo trạng. Nhưng nếu công nhận hiệu lực của quỷ thần, thì tất yếu
cũng phải công nhận là có quỷ thần chứ, phải không? Vâng, nhất định như thế thôi.
Ông im lặng là thừa nhận rồi. Thế mà, có phải chúng ta đều xem quỷ thần như
thần linh hay con cháu thần thánh chăng? Ông có đồng ý không nào?
Mélitus: Đồng ý.
Socrate: Rốt cuộc, bởi vì tôi công nhận
là có quỷ thần theo lời khai của chính ông, và bởi vì quỷ thần đều là thần
linh, đấy là bằng chứng của điều tôi nói: ông đến đây để thách đố và giải trí
trên đầu Socrate, vừa quả quyết rằng tôi không tin là có thần thánh, vừa xác
nhận rằng tôi tin là có thần thánh, bởi vì tôi tin là có quỷ thần. Và nếu quỷ
thần là con cháu thần thánh - dù là con hoang của các vị với loài tiên, loài
tinh, hay ngay cả người thường như ta nói -, ai có thể tin được rằng có con cháu
thần thánh mà lại không có thần thánh? Nó cũng phi lý như tin rằng có giống la
do lừa với ngựa đẻ ra, mà lại không có cả ngựa lẫn lừa! Như thế, thật khó tin
nổi rằng ông đã không đặt chuyện kiện cáo này ra, hoặc để thử thách tôi, hoặc vì
ông không tìm ra được một lý do chính đáng nào khác. Bởi vì làm sao ông có thể
thuyết phục được bất cứ ai chưa hoàn toàn ngớ ngẩn rằng cùng một người lại có
thể vừa tin là có những biểu hiện của quỷ thần và thần thánh, lại vừa đồng thời
quả quyết rằng không có cả thần thánh, quỷ thần lẫn các bán thần là anh hùng? Đời
nào ông làm được, Mélètos.
Thưa quý công dân Athènes, tôi không cần
phải tự bênh vực lâu hơn. Đối với tôi, điều vừa phát biểu đã đủ để chứng minh
rằng cáo trạng của Mélètos là không có cơ sở, và tôi hoàn toàn vô tội. Còn về điều
tôi đã thưa với quý vị ngay từ đầu – rằng tôi là nạn nhân của rất nhiều oán thù
còn sôi sục – xin quý vị cứ tin thật như thế; và điều gây hậu hoạn cho tôi nếu
chẳng may thất kiện, sẽ không phải là cá nhân Mélètos hay Anytos, mà chính là bệnh ganh ghét
và tật phỉ báng đã từng hãm hại bao công dân tốt, và sẽ còn làm hại nhiều người
khác nữa, bởi vì không hy vọng gì tai ương này sẽ ngừng lại ở tôi.
Có thể trong số
quý vị, ai đó sẽ hỏi: Ông không xấu hổ đã đeo đuổi một sự tìm tòi ngày nay đang
đặt ông trước nguy cơ mất mạng hay sao, Socrate? Tôi có thể đối đáp rất hợp lý
với vị nào đặt ra bắt bẻ ấy: ông bạn nhầm rồi, nếu ông tin rằng một người có chút
giá trị nào đó phải biết cân nhắc may rủi sống chết, thay vì chỉ tự vấn lương tâm
xem mình đã hành động công chính hay không, đã hành động như người tốt hay kẻ
xấu trong mọi việc làm. Cứ nghe theo ông thì tất cả các vị bán thần đã chết
trong trận vây hãm thành Troie đều dại dột cả, đặc biệt là Achille con của
Thétis và Pélée, khi ông ta xem cái chết tựa lông hồng so với nỗi sống nhục. Nữ
thần mẹ ông, khi thấy con nóng nảy tìm giết Hector, đã nhắc khéo bằng những lời
sau, nếu tôi nhớ đúng: «Con ơi, nếu mi giết Hector để trả thù cho Patrocle, mi
cũng sẽ chết ngay sau đó, vì đấy là cái số phận đang chờ đợi mi». Lời tiên tri
ấy không ngăn cản ông vào sinh ra tử; rồi sợ sống hèn vì không trả thù bạn hơn
tất cả, Achille đã gào thét: «Cho tôi chết ngay tại đây, miễn sao trừng phạt được
kẻ đã giết Patrocle, thay vì cứ còng lưng ngồi chờ trên mũi thuyền, làm trò cười
cho thiên hạ, làm một gánh nặng vô ích trên mặt đất». Theo ông, cư xử như thế là
lo sợ trước hiểm nguy và cái chết chăng?
Thưa quý công dân Athènes, thật ra ta
phải hành xử như thế mà thôi. Bất kỳ ai, khi đã chọn một vị trí mà mình cho là
xứng đáng nhất, hay được bề trên đặt vào đấy, theo tôi, phải bảo vệ nó đến cùng,
bất kể hiểm nguy hay chết chóc mà chỉ nghĩ đến danh dự. Vì thế, thưa quý vị, tôi
sẽ cư xử thật kỳ quặc, nếu sau bao lần liều mạng cố thủ như chiến binh ở các vị
trí đã từng được giới tướng lãnh của thành quốc đặt vào, như ở Potidée, ở
Amphipolis và ở Délion, nay tôi lại đào ngũ vì sợ chết hay một nguy hiểm nào khác,
khi chính thần Apollon ở đền Delphes bảo tôi phải sống cuộc đời triết gia suốt
phần đời còn lại, để tự xét mình và xét người, như bản thân tôi đã tin và tự
giải thích như thế. Đấy mới đúng là một cách ứng xử kỳ quặc, và đấy mới đúng là
lúc phải truy tố tôi ra tòa như kẻ không sùng kính, không tin là có thần thánh,
không vâng lời phán của Thần, sợ chết, ngu si đần độn mà tưởng mình thông thái
hiểu biết. Bởi vì sợ chết, thưa quý vị, chẳng là gì khác hơn là tưởng mình biết
điều mình không biết, là ảo tưởng hiểu biết chứ không phải hiểu biết thực. Thật
vậy, không ai biết chết là gì, có phải là điều tốt lành nhất cho con người chăng;
ấy thế mà ai cũng sợ chết, như thể đã biết chắc chắn rằng nó là điều bất hạnh
nhất. Có phải đấy là sự ngu dốt đáng cho ta xấu hổ nhất không, khi tưởng rằng
biết điều mình không biết? Riêng đối với tôi, có lẽ tôi chỉ khác phần lớn người
trần ở điểm ấy, và nếu tôi dám nghĩ rằng mình hiểu biết hơn họ chút đỉnh, thì đó
chính là ở thái độ này: không biết là chuyện gì sẽ xảy ra sau khi lìa đời, tôi
cũng không tưởng rằng mình biết chi về cõi
Hadès [21]. Nhưng
điều tôi biết chắc chắn là: sống không công chính, không nghe lời kẻ hơn mình dù
là thần hay người, là trái với bổn phận và danh dự. Đấy mới là điều xấu xa mà tôi
sợ và tìm cách trốn tránh, bởi vì tôi biết rõ nó là điều xấu xa, chứ không phải
những điều giả định là xấu xa trong khi có thể thực sự là tốt lành.
Vì thế, ngay cả trong trường hợp quý vị
tha bổng tôi bây giờ, thay vì nghe theo chọn lựa mà Anytos đã đặt ra cho quý
vị: hoặc đừng bao giờ truy tố Socrate, hoặc nếu đã lôi hắn ra tòa thì phải kết án
tử chứ đừng để thoát; bằng không thì chính con cháu quý vị, từ lâu đã gắn bó
với học thuyết Socrate như thế, chắc chắn sẽ ngày càng hư hỏng thêm, vô phương
cứu chữa. Nếu quý vị nói với tôi: Này Socrate, chúng tôi bác bỏ luận điệu của
Anytos và trả tự do cho ông, với điều kiện là: hoặc từ nay ông phải ngừng triết
lý, bỏ thói quen tìm tòi chất vấn; hoặc ông sẽ bị xử tử, nếu vẫn quen tật cũ mà
bị phát hiện trở lại. Vâng, nếu quý tòa phóng thích tôi với những điều kiện như
trên, tôi sẽ trả lời không chút đắn đo: Thưa quý công dân Athènes, tôi kính yêu quý vị, nhưng tôi
quyết vâng lời thần hơn là tuân lệnh quý vị, và khi nào còn chút hơi sức, tôi
sẽ không ngừng sống đời triết gia, khuyên nhủ và khuyến cáo quý vị, nói với bất
cứ ai gặp gỡ trên đường bằng ngôn ngữ quen thuộc: Này bạn, là công dân Athènes,
thành quốc tăm tiếng và lớn mạnh nhất về tinh thần cũng như vật chất, bạn không
hổ thẹn chỉ lo làm giàu, tìm kiếm danh vọng mà xem thường việc trau dồi hiểu
biết, tu dưỡng tâm hồn với đức hạnh hay sao? Và nếu có ai cho rằng mình vẫn luôn
luôn chăm lo việc học hỏi và đức hạnh, tôi sẽ không vội tin lời anh ta, rồi không
rời y một bước, tôi sẽ hỏi han, xem xét, thử thách anh ta, và nếu tôi phát hiện
ra rằng y chỉ giả bộ chứ không có chút đức hạnh nào, tôi sẽ làm cho anh ta phải
xấu hổ là đã đánh giá quá thấp những điều cao quý nhất, và quá cao những chuyện
phù phiếm. Socrate này sẽ làm như thế với bất cứ ai tôi gặp, dù trẻ hay già, công
dân hay ngoại kiều, nhưng nhất là với các công dân, bởi vì quý vị là đồng bào
của tôi. Và xin quý vị hiểu cho: đấy là lệnh của Thần Apollon, và tôi tin rằng
không thể có lợi ích nào lớn hơn cho thành quốc ta bằng nhiệt tình thực hiện
lời Thần của tôi.
Thật vậy, khi
lang thang khắp đường phố, tôi không đeo đuổi mục đích nào khác hơn là thuyết
phục quý vị, không phân biệt già trẻ, rằng hãy chăm lo sự hoàn thiện của tâm
hồn trước khi lo nghĩ về thân xác với của cải, và trước hết
mọi thứ khác. Tôi không ngừng nói với quý vị rằng của cải không phải là đức
hạnh, mà ngược lại, đức hạnh là của cải, và chính từ đức hạnh mà xuất phát mọi
lợi ích công hoặc tư khác. Nếu phát biểu như thế là làm thanh niên hư hỏng, thì
loại biểu văn trên đúng là độc dược; nhưng nếu có ai cho rằng tôi nói chi khác,
thì người ấy nói láo, hay đánh lừa quý vị. Trước sự thể này, ngày nay tôi chỉ
cần thưa với quý vị: có làm theo khuyến cáo của Anytos hay không, có trả tự do
cho tôi hay không, không thành vấn đề; tôi sẽ chẳng bao giờ làm chuyện chi khác,
dù phải bỏ mạng nghìn lần.
Thưa quý công dân Athènes, xin chớ xì xào
và chịu khó lắng nghe đến cùng như tôi đã yêu cầu; sự nhẫn nại này sẽ không vô ích
cho quý vị. Có thể tôi còn phải nói nhiều điều khác sẽ làm quý vị bực mình hơn,
nhưng xin quý vị đừng để bị dao động bởi những cơn phẫn nộ. Hãy tin chắc rằng
nếu quý vị xử tử tôi, quý vị sẽ gây thiệt hại cho chính quý vị hơn là cho tôi,
nếu quả thật tôi là người như đã trình bày. Thật thế, cả Anytos lẫn Mélètos đều
không thể hãm hại tôi; họ không thể làm được, bởi vì tôi không nghĩ rằng kẻ xấu
ác lại có năng lực làm hại người tốt lành. Có thể họ làm cho tôi bị kết án tử, đi
đày hay mất quyền công dân, và xem đấy như những bất hạnh lớn. Nhưng tôi không
chia sẻ ý kiến này; đối với tôi, bất hạnh lớn nhất là điều mà những kẻ buộc tội
tôi đang làm hôm nay: tìm cách đẩy người vô tội vào chỗ chết.
Giờ đây, thưa quý đồng hương, xin chớ nghĩ rằng tôi tự biện vì bản
thân tôi như người ta có thể tưởng, mà chính là biện hộ cho quý vị, vì e rằng
khi kết án tôi, quý vị sẽ xúc phạm đến vị Thần đã gửi tôi đến đây như một tặng
phẩm cho thành quốc. Nếu bắt tôi phải chết, quý vị sẽ không tìm lại được dễ dàng
một công dân khác như tôi, dường như đã được trói vào thành quốc như một con
ruồi trâu trên lưng ngựa, dù sự so sánh này có vẻ lố bịch. Tuy to lớn và khỏe
mạnh, nhưng lại nặng nề chậm chạp do chính sự dềnh dàng của mình, con ngựa cần được
ruồi chích để thúc đẩy, kích thích. Giống như thế, dường như Thần đã trói tôi vào
thành quốc để thức tỉnh, kích thích, quở trách mỗi công dân trong quý vị, bất
cứ lúc nào, bất cứ ở đâu, không ngừng, không nghỉ.
Một người như
thế không dễ tìm. Và nếu quý đồng hương tin tôi, quý vị phải trả tự do cho tôi.
Nhưng có thể là quý vị bực mình như bao kẻ bị đánh thức khi đang say ngủ, và
nghe theo lời xúi bẩy của Anytos, sẵn sàng bắt tôi chết không chút đắn đo, rồi
ngủ lịm triền miên trở lại, trừ phi vì lòng thương hại, Thần Apollon lại gửi đến
một người khác để thay tôi. Dù sao, quý vị có thể nhận ra rằng chính Ngài đã
gửi tôi như tặng phẩm cho thành quốc qua dấu hiệu này: có cái gì cao hơn con người
trong sự kiện tôi đã lơ là với đời tư của mình trong bao năm liền để chăm sóc đời
sống của quý vị, đến với từng người một như chỉ có bậc cha anh mới có thể làm,
và không ngừng khuyến khích mỗi người luôn luôn trau dồi đức hạnh. Nếu tôi rút
ra được chút lợi lộc gì hay đồng lương nào từ sự cổ võ ấy, hành động của tôi còn
có thể giải thích được. Nhưng như quý vị thấy, ngay cả những kẻ đã truy tố, phỉ
báng tôi với ngần ấy trâng tráo, cũng không đủ liều để thử tìm người làm chứng
rằng tôi đã từng đòi hỏi được trả công dù chỉ một lần. Ngược lại, tôi có thể đưa
ra một nhân chứng không thể phản bác rằng lời khai của tôi là hoàn toàn trung
thực: đó là sự nghèo khó của chính Socrate này.
Nhưng có thể là
thái độ bất nhất chăng, khi tôi cứ lang thang trên đường phố, can thiệp vào chuyện
người khác, tự nguyện góp ý kiến cho mỗi người, mà chưa bao giờ có can đảm tham
gia vào đại hội quốc dân, lên diễn đàn làm cố vấn cho thành quốc. Thưa quý đồng
hương, điều đã ngăn cản tôi chính là một dấu hiệu của thần linh hay quỷ thần [22] mà nhiều người trong quý vị thường nghe tôi
nhắc đến, mà Mélètos đã đùa cợt đem ra làm tội lỗi chính của tôi trong cáo
trạng. Hiện tượng khác thường này đã xuất hiện từ khi tôi còn thơ; đấy là một
thứ tiếng nói tôi chỉ nghe thấy khi nó muốn ngăn cản tôi làm điều dự định, nhưng
không bao giờ khuyến khích tôi thực hiện điều gì. Nó luôn luôn phản đối mỗi khi
tôi muốn tham gia vào chính trường, và phải nói là nó phản đối đúng và đúng lúc;
bởi vì, xin quý vị biết cho: nếu làm chính trị thì Socrate này có lẽ đã bỏ mạng
từ lâu rồi, và chắc chắn đã chẳng mang lại lợi ích gì cho cả quý vị lẫn cho bản
thân mình. Và xin quý vị chớ nổi giận nếu tôi nói ra đây một sự thực: chẳng ai
có thể sống sót nếu dám đương đầu với quý vị hay với bất kỳ một tập hợp quần chúng
nào khác. Không, dù ở đây hay ở đâu, chẳng ai có thể thẳng thắn ngăn cản sự đam
mê của số đông, không để nó dẫn đến những hành động bất hợp pháp hay bất công
trong xã hội mà lại không hề hấn gì. Nếu muốn đấu tranh cho công lý mà không
chết sớm, chỉ có cách là làm thường dân và không tham dự vào chính quyền.
Ở đây, tôi có
thể đưa ra nhiều chứng cớ không thể chối cãi, không phải là lý luận mà là sự
kiện, điều luôn luôn được quý vị trọng thị hơn. Xin lắng nghe những chuyện đã
xảy ra cho tôi; quý vị tất sẽ hiểu rằng tôi không bao giờ nhượng bộ ai vì sợ
chết khi làm bổn phận hay bảo vệ công lý, dù hành động như thế luôn luôn là đâu
mặt với tử thần. Tôi sẽ nói với quý vị những điều quý vị không thích nghe, còn
có thể xem là thói ba hoa của thuật biện luận thông thường; tuy nhiên, tất cả đều
là sự thật.
Như quý công dân biết, công vụ duy nhất
mà tôi đảm nhận cho đến nay là vai trò đại biểu. Khi đến lượt bộ tộc Antiochide
mà tôi tùy thuộc nắm quyền điều khiển Hội Đồng Bộ Tộc, ngược với tất cả luật lệ
thành quốc, quý vị khăng khăng đòi xử tập thể mười tướng lãnh đã không vớt xác
những chiến binh bỏ mạng trong trận thủy chiến ở vùng đảo Arginuses; một sự bất
hợp pháp mà quý vị công nhận và ân hận về sau. Nhưng lúc ấy, tôi là đại biểu
duy nhất của thành quốc đã dám vạch ra sự vi phạm luật pháp đó, và biểu quyết
chống quý vị. Mặc dù nhiều diễn giả liên tục đăng đàn doạ ngưng chức và đem tôi
ra xử, trong khi quý vị không ngừng gào la kích thích họ, tôi vẫn thà chịu nguy
nan đứng về phía pháp luật và công lý hơn là theo đuôi quý vị làm điều bất chính
vì sợ gông cùm và tử thần.
Chuyện trên xảy ra vào thời thành quốc còn
dưới chế độ dân chủ. Khi nền chuyên chính của ba mươi bạo chúa được dựng lên,
theo thói quen gây liên lụy cho càng nhiều người càng tốt khi hành xử độc ác,
họ gọi tôi cùng bốn công dân khác đến dinh Tholos rồi sai chúng tôi đi Salamine
bắt một công dân đối lập tên là Léon về hành quyết. Vào dịp đó, tôi cũng đã
chứng minh, không phải bằng lời nói mà bằng hành động, rằng tôi xem cái chết
tựa lông hồng, nếu quý vị cho phép tôi dùng lại thành ngữ đã nhàm tai này, rằng
điều quan tâm duy nhất của tôi là tránh làm chuyện bất công và nghịch đạo, ngay
cả quyền lực kinh khủng của ba mươi bạo chúa lúc ấy cũng không làm tôi nao núng.
Ra khỏi dinh Tholos, tôi về thẳng nhà, trong khi bốn công dân kia đi Salamine tìm
bắt Léon. Nếu chính quyền tàn bạo kia không bị lật đổ ngay sau đó, sự bất tuân
của tôi chắc chắn đã đưa tôi đến chỗ chết. Điều này, không thiếu gì người trong
số quý vị có thể xác nhận như nhân chứng.
Quý vị có thể tin nổi chăng là tôi vẫn
cứ sống lâu như cho đến nay, nếu tham gia vào chính trường đồng thời sẵn sàng đạp
lên tất cả để chỉ phục vụ công lý như kẻ toàn thiện? Thật khó lòng, thưa quý đồng
hương; dù là tôi hay ai khác cũng không thể làm được. Suốt đời, tôi luôn luôn
sống như thế trước mắt mọi người, khi có dịp tham chính cũng như trong quan hệ
riêng tư, không nhân nhượng bất kỳ ai khi công lý bị đe dọa, dù là bạo chúa
hoặc thành phần mà kẻ vu khống tôi cố tình trình bày như đệ tử [23]. Tôi chưa hề xưng là thầy của ai, song nếu có
ai muốn đàm thoại với tôi, muốn xem tôi thực hiện sứ mạng của mình như thế nào,
tôi chưa bao giờ để họ thất vọng, bất luận già trẻ lớn bé. Tôi không thuộc loại
người chỉ phát biểu để lấy tiền và giữ im lặng khi không ai trả thù lao; không
phân biệt giàu nghèo, tôi luôn luôn để mọi người chất vấn, hoặc trả lời câu tôi
hỏi rồi nghe bàn luận, tùy theo sở thích của mỗi người. Nếu trong số công dân
ấy, về sau có kẻ trở thành hoặc lương thiện, hoặc bất lương, thì tôi cũng không
phải là người đáng được ca ngợi hay quở trách như nguyên nhân, bởi vì tôi chưa
bao giờ hứa hẹn dạy dỗ ai, hay ban phát cho ai bài học nào cả. Và nếu có kẻ nào
khẳng định đã từng nghe hay học riêng ở tôi chuyện gì ngoài những điều tôi vẫn
phát biểu công khai trước mọi người, thì xin quý vị cứ yên trí rằng đấy chỉ là
chuyện bịa đặt.
Chắc bây giờ quý vị đã hiểu vì sao nhiều
người năng lui tới trò chuyện lâu dài với Socrate. Tôi đã giải thích rõ, với
tất cả sự thực: đó là vì người ta thích nghe tôi khảo sát những kẻ tưởng mình
thông thái nhưng thực ra chẳng có chút hiểu biết nào, và nhất định là cảnh tượng
đó phải khá thú vị. Và cho tôi nhắc lại: tôi chỉ hành động như thế để thực hiện
mệnh lệnh mà Thần đã truyền cho tôi qua lời phán, qua mộng triệu hay các phương
tiện khác mà chưa thần linh nào đã dùng để truyền đạt ý muốn của mình cho người
trần. Muốn biết những điều tôi vừa nói có đúng với sự thực hay không, quý vị có
thể kiểm soát dễ dàng. Bởi vì nếu tôi có khả năng làm thanh niên hư hỏng và đã
từng làm thế trong quá khứ thật, hẳn những nạn nhân của tôi nay phải nhận ra
với tuổi tác rằng những điều tôi khuyên bảo họ thời trẻ là độc hại, và hoặc họ đích
thân đến tòa đòi trừng phạt tôi, hoặc nếu không muốn tự tay làm việc ấy, nhờ
cha anh hay thân nhân của họ thay mặt đòi trị tội. Dù sao, tôi thấy rất nhiều
người có thể ở trong trường hợp trên tại đây. Đây là Criton, cùng tuổi và cùng
bộ tộc với tôi, bố của Critobule; rồi Lysanias ở Sphettos, cha của Eschine; cả
Antiphon ở Céphise, bố của Épigenès nữa. Kia là những người có anh hoặc em thường
lui tới với tôi: anh em Nicostrate với Théodote, con của Théozotidès; anh em
Paralios với Théagès, con của Démodocos; anh em Adimante với Platon, con của
Ariston; anh em Acéantodore với Apollodore... Và tôi còn có thể nêu tên nhiều
người khác nữa, tất cả đều có mặt. Lẽ ra Mélètos cũng phải mời ít nhất một người
ra làm chứng cho ông ta; và nếu vì y không nghĩ đến, xin cứ mời bây giờ, tôi
cho phép; nếu ông ta có thể đưa ra một nhân chứng buộc tội, xin cứ tự tiện. Nhưng
quý vị sẽ thấy là ngược lại; họ đều sẵn sàng bênh vực tôi cả, tôi, kẻ đã làm hư
hỏng con em họ, nếu phải tin lời Mélètos và Anytos. Có thể đúng là những thanh
niên bị tôi quyến rũ đều có lý do để bảo vệ tôi, nhưng còn thân nhân họ mà tôi
chưa hề quyến rũ nổi, tuổi tác lại cao, họ có lý do gì để bênh vực tôi, ngoài
sự ngay thẳng và công chính, ngoài niềm tin rằng Mélètos gian dối trong khi
Socrate tôi nói thực?
Thưa quý công dân Athènes, như thế tưởng
cũng đã đủ. Vì những luận cứ mà tôi còn có thể dùng để tự vệ đại loại cũng tương
tự. Nhưng trong số quý vị, có thể có người bực mình với tôi, khi nhớ lại rằng
trong một phiên xử ít nguy hiểm hơn, ông ta đã phải dầm dề nước mắt năn nỉ, van
xin các vị thẩm phán, và để họ động lòng trắc ẩn, mang cả cha mẹ, con cháu, bạn
bè ra trình diện trước tòa, trong khi tôi không làm như thế mặc dù tự biết đang
phải đương đầu với nguy nan lớn nhất. Luẩn quẩn trong đầu, khác biệt ấy có thể
làm ông ta cay đắng, và bực tức với cách hành xử của tôi, sẽ giận dữ bỏ phiếu
kết án. Tôi không tin rằng có ai mang trong lòng sự ấm ức ấy, song nếu chẳng
may mà có, tôi có thể nói lý với ông ta: này bạn, tôi cũng có bố mẹ, bởi vì nếu
nói như Homère thì tôi sinh ra từ người chứ không phải từ cây sồi hay tảng đá.
Về con cái, tôi cũng có ba đứa, một đã lớn, hai đứa kia còn nhỏ; tuy nhiên, tôi
sẽ không mang chúng ra đây để xin quý vị xá tội. Không phải vì ngoan cố ngạo
mạn, cũng không phải vì xem thường quý tòa; vấn đề cũng không phải là tôi gan
dạ hay yếu đuối trước cái chết.
Thật ra, vì danh dự của tôi, của quý vị
và của cả nền cộng hòa nữa, tôi thấy không nên dùng loại phương tiện đó, ở vào
tuổi này và với tiếng tăm dù hư hay thực của tôi, bởi vì dù sao thì Socrate
cũng còn hơn kẻ phàm phu đôi chút theo ý kiến của số đông. Nếu trong số quý vị
có ai được xem là hơn người ở sự hiểu biết, lòng can đảm hay bất kỳ một đức
hạnh nào khác mà lại hạ mình xử sự như thế thì quả là đáng xấu hổ; tuy nhiên,
sự thực là tôi thường nhìn thấy lắm kẻ được xem là cao quý làm nhiều chuyện
thấp hèn bất ngờ trước tòa, như thể bị kết án chết là bất hạnh khủng khiếp
nhất, như thể là họ có thể sống bất tử nếu được tha. Hạng người như thế làm
nhục thành quốc, bởi vì họ làm cho kẻ ngoại thành nghĩ rằng những nhân vật đã được
dân Athènes này xem như đức hạnh nhất, hoặc chọn lựa để thay họ nhận lãnh các
trách vụ và phẩm tước công cộng, thật ra chẳng khác gì đàn bà. Thưa quý tòa, đấy
là điều mà những kẻ ít nhiều có tiếng tăm như chúng tôi không nên làm để giữ
danh giá; và đấy là điều mà quý vị cũng không nên để cho xảy ra vì vinh dự của
thành quốc, và nếu chúng tôi có lỡ làm, không nên chấp nhận, mà ngược lại phải
trừng phạt rõ ràng bằng cách kết tội kẻ đã đến đây để mưu diễn các màn kịch thương
tâm kia, và qua đó làm cho thành quốc trở thành lố bịch, thay vì kết án người bình
tĩnh ngồi chờ án lệnh.
Nhưng thưa quý công dân Athènes, ngoài
chuyện danh dự, đối với tôi công lý còn đòi hỏi rằng sự trắng án không thể đạt được
nhờ van xin, rằng chúng ta không được xin xỏ, mà ngược lại, phải trình bày sự
kiện và thuyết phục các vị thẩm phán. Bởi vì các vị không dự họp để biến công lý
thành một ân huệ, mà để xét xem thế nào là công chính; quý vị đã tuyên thệ không
xét xử tùy tiện theo lợi quyền hay sở thích mà theo luật lệ. Thế nên chúng tôi
không thể làm cho quý vị quen thói bội thề, và quý vị cũng không nên tự để vướng
vào thói quen đó, nếu không cả hai bên đều đắc tội với thần thánh. Như vậy, xin
quý vị chớ trông đợi rằng tôi sẽ cầu viện đến loại phương tiện mà tôi xem là không
lương thiện, không công chính, không sùng kính - nhất là khi đang bị Mélètos
ngồi kia buộc tội không tin là có thần linh. Bởi vì, nếu tôi làm quý vị mềm lòng
bằng lời van xin, và làm quý vị vi phạm lời tuyên thệ, chính lúc đó mới thật là
tôi dạy quý vị sự bất sùng kính, và vì muốn tự vệ, đã vô tình tự buộc tội rằng
mình không tin là có thần thánh. Nhưng thưa quý vị, sự thật hoàn toàn ngược
lại. Tôi tin thần thánh hơn bất cứ ai trong số những kẻ buộc tội tôi. Và tôi
tin tưởng tự đặt số phận vào tay quý tòa cùng vị Thần ở đền Delphes, chờ xem
quyết định nào là tốt nhất, không chỉ cho tôi mà cho cả quý vị.
(Hết phần 1)
